Ο κήπος των επίγειων απολαύσεων
Ο κήπος των επίγειων απολαύσεων είναι ο σύγχρονος τίτλος που αποδόθηκε σε τρίπτυχο ζωγραφισμένο από τον Ολλανδό ζωγράφο Ιερώνυμο Μπος και σήμερα εκτίθεται στο Μουσείο Πράδο της Μαδρίτης, όπου στεγάζεται από το 1939. Χρονολογείται ανάμεσα στο 1490 και στο 1511, όταν ο Μπος ήταν σε ηλικία μεταξύ 40 και 60 ετών και αποτελεί το πιο γνωστό και φιλόδοξο έργο του, από αυτά που διασώζονται.
Το τρίπτυχο είναι ζωγραφισμένο με λάδι σε ξύλο βαλανιδιάς και αποτελείται από ένα τετράγωνο κεντρικό πάνελ, το οποίο πλαισιώνεται από δύο άλλα, επίσης σε ξύλο βαλανιδιάς, παραλληλόγραμμου σχήματος πάνελς, τα οποία κλείνουν πάνω στο κεντρικό, σαν παντζούρια. Τα εξωτερικά πάνελς, όταν κλείνουν, φέρουν στην πίσω τους όψη ένα «γκριζάιγ» της Γης κατά τη διάρκεια της βιβλικής αφήγησης της Δημιουργίας του Κόσμου.
Οι τρεις σκηνές του εσωτερικού τριπτύχου προορίζονται, κατά πάσα πιθανότητα, αλλά όχι κατ' ανάγκη, για να "διαβαστούν" χρονολογικά από αριστερά προς τα δεξιά. Το αριστερό πάνελ απεικονίζει τον Θεό να παρουσιάζει την Εύα στον Αδάμ, το κεντρικό πάνελ είναι ευρύ πανόραμα μορφών ασχολουμένων με κοινωνικές δραστηριότητες, φανταστικών ζώων, υπερμεγέθων φρούτων και υβριδικών πέτρινων σχηματισμών. Το δεξιό πάνελ είναι άποψη της Κόλασης και παρουσιάζει τα βασανιστήρια των κολασμένων.
Οι ιστορικοί τέχνης συχνά ερμηνεύουν το τρίπτυχο ως διδακτική προειδοποίηση των κινδύνων από τους πειρασμούς της επίγειας ζωής. Εν τούτοις, η πολυπλοκότητα των συμβολισμών του, ιδιαίτερα στο κεντρικό πάνελ, έχει οδηγήσει σε ποικίλου εύρους ερμηνείες από τους λογίους ανά τους αιώνες. Οι ιστορικοί τέχνης του 20ού αιώνα είναι διχασμένοι ανάμεσα στο αν το κεντρικό πάνελ αποτελεί ηθική προειδοποίηση ή πανόραμα του απωλεσθέντος παραδείσου. Ο Αμερικανός συγγραφέας Πίτερ Σ. Μπιγκλ (Peter S. Beagle) περιγράφει τον πίνακα ως "ερωτική διαταραχή που μας μετατρέπει σε ηδονοβλεψίες, ένα μέρος γεμάτο με το μεθυστικό αέρα της τέλειας ελευθερίας".Ο Μπος ζωγράφισε συνολικά τρία μεγάλα τρίπτυχα (τα άλλα δύο είναι Η Υπέρτατη Κρίση, περ. 1482 και το Τρίπτυχο της Άμαξας με τον σανό, περ. 1516), που επίσης μπορούν να "διαβαστούν" από τα αριστερά προς τα δεξιά και στα οποία κάθε πάνελ είναι σημαντικό για την ερμηνεία του συνόλου. Καθένα από αυτά τα τρία έργα παρουσιάζει διακριτό αλλά συνδεδεμένο με τα άλλα θέμα, συνδεόμενο με την ιστορία και την πίστη. Τα τρίπτυχα εκείνης της εποχής προορίζονταν για "σειραϊκή ανάγνωση", με την αριστερή και τη δεξιά πλευρά συχνά να απεικονίζουν τον Κήπο της Εδέμ και την Υπέρτατη Κρίση αντίστοιχα, ενώ το κεντρικό θέμα απεικονιζόταν στο κεντρικό πάνελ. Δεν είναι γνωστό αν ο "Κήπος" προοριζόταν ως εικόνα Αγίας Τράπεζας, αλλά η γενική αντίληψη είναι ότι το ακραίο θέμα του κεντρικού και του δεξιού πάνελ καθιστούν απίθανη την εκδοχή να μπορούσε να χρησιμεύσει το τρίπτυχο ως εικόνα Αγίας Τράπεζας σε ιερό ναό ή σε μονή. Αντίθετα, πιθανότερο θεωρείται να παραγγέλθηκε από λαϊκό (μη κληρικό) πάτρονα.
Ερμηνείες Καθώς για τη ζωή του Μπος είναι γνωστές μόνον αποσπασματικές λεπτομέρειες, η βιογραφική ερμηνεία του έργου του καθίσταται ιδιαίτερα δύσκολη για τους ακαδημαϊκούς, οι οποίοι εν πολλοίς πρέπει να στηρίζονται σε εικασίες. Τα προσωπικά μοτίβα και τα στοιχεία συμβολισμών είναι δυνατόν να εξηγηθούν, αλλά ως τώρα αυτοί οι συσχετισμοί σχετικά με το σύνολο του έργου του παραμένουν ασαφείς. Οι αινιγματικές σκηνές που απεικονίζονται στα πάνελς του εσωτερικού τριπτύχου έχουν γίνει αντικείμενο μελέτης για πολλούς λογίους, οι οποίοι συχνά κατέληξαν σε αντιφατικές ερμηνείες. Αναλύσεις βασισμένες σε συστήματα συμβόλων, που εκτείνονται από αλχημικά, αστρολογικά ή αιρετικά παρόμοια συστήματα και φθάνουν ως τα λαογραφικά και τα συστήματα του υποσυνείδητου έχουν χρησιμοποιηθεί στην προσπάθεια εξήγησης των σύνθετων αντικειμένων και ιδεών που παρουσιάζονται στο έργο. Μέχρι τις αρχές του 20ού αιώνα, τα έργα του Μπος πιστευόταν ότι ενσωμάτωναν διδακτικές αρχές του Μεσαίωνα καθώς και τελετές. Ο Σαρλ ντε Τορνάι έγραψε:
Οι παλαιότεροι συγγραφείς, όπως οι Ντομίνικους Λαμψόνιους και Κάρελ φαν Μάντερ παρέμειναν προσκολλημένοι στην πλέον προφανή πλευρά του έργου, στο θέμα του. Η αντίληψή τους για τον Μπος, επινοητή φανταστικών στοιχείων διαβολικότητας και σκηνών της Κόλασης, η οποία επικρατεί σήμερα (σημ. εννοεί το 1937) ευρύτατα στο κοινό, επικρατούσε και στους ιστορικούς του τελευταίου τετάρτου του 19ου αιώνα.