Het atelier van de schilder
L'Atelier du peintre (Nederlands: Het atelier van de schilder) is een groots opgezet schilderij van de Franse kunstschilder Gustave Courbet, olieverf op doek, 361 × 598 centimeter groot, voltooid in 1855. Het toont een blik in het atelier van de kunstschilder, die zichzelf centraal in het midden portretteert. Het doek geldt als een markerend werk in de omslag van de rond 1850 nog overwegend idealiserende, academisch georiënteerde Franse kunst naar het realisme. Het schilderij bevindt zich in de collectie van het Musée d'Orsay te Parijs.
Context In de eerste helft van de negentiende eeuw vierde de academische kunst en het neoclassicisme hoogtij in Frankrijk. Kenmerkend was de idealisering van de schoonheid, erin resulterend dat kunstenaars hun onderwerpen altijd mooier afbeeldden dan ze in werkelijkheid waren. Na de revolutie van 1848 tekende zich echter een kentering af in deze opvatting. Er ontstond heel voorzichtig meer aandacht voor de positie van het gewone volk en de arbeidersklasse en ook Courbet, hoewel van gegoede komaf, voelde zich aangetrokken tot het revolutionaire vuur dat was opgelaaid. In 1848 sympathiseerde hij met het opstandige volk en in zijn schilderwerken keerde hij zich af van de verheven academische werken. Hij streefde een realistische weergave van de werkelijkheid na, zonder opsmuk. Het atelier van de schilder is daarvan een typerend voorbeeld en geldt als een markerend werk in de traditie van de realistische schilderkunst, die vanaf die tijd de toon in de Westerse kunst zou aangeven.
Afbeelding Het atelier van de schilder toont de kunstenaar aan het werk in zijn studio. De aandacht wordt direct getrokken door het naakt rechts van de schilder: geen geïdealiseerde schoonheid maar een met al haar onvolkomenheden weergegeven vrouw. Een tweede naakt, links van de schilder en het doek dat hij schildert, is in het halfduister geplaatst en minder goed zichtbaar. Het is een type naakt zoals dat toentertijd wel gebruikt werd in academies, in een onnatuurlijke pose. Dit tweede, in dit geval mannelijke naakt, is door Courbet letterlijk en bewust in de schaduw gezet. Courbet beschouwde de wereld rondom hem als belangrijker dan de wereld van de kunst. Dat laat hij dan ook duidelijk tot uitdrukking komen in zijn schilderij. Wat telde was het ware kunstenaarsoog, gesymboliseerd door de gedreven schetsende figuur rechts naast het vrouwelijke model.
Voor Courbet betekende de wereld om hem heen meer dan hetgeen de toenmalige kunstwereld de moeite waard vond om aandacht aan te besteden: hij beeldde werklieden af, bedelende veteranen uit de Franse Revolutie, een verre van madonna-achtige vrouw die haar kind wiegt. Het zijn gewone mensen, maar ook tekent hij vrienden en bekenden van importantie. Het feit dat hij zoveel lieden van allerlei standen door en bij elkaar portretteert kan gezien worden als een duidelijk politiek statement. Het werk heet een allegorie te zijn omdat vrijwel alle figuren en voorwerpen op het doek een eigen betekenis in zich dragen.
De compositie is opgezet in een afzonderlijk uitgewerkte linker- en rechterhelft, met centraal in het midden, aan de ezel, de kunstschilder zelf. Het atelier als weergegeven is grotendeels fictief, alsook de schetsachtig en uiterst wazig weergegeven achtergrond, die de contouren van klassieke bouwwerken lijkt weer te geven.