Het Laatste Avondmaal (Leonardo da Vinci)
Het Laatste Avondmaal (in het Italiaans, Il Cenacolo of L'Ultima Cena) is een muurschildering geschilderd door Leonardo da Vinci in opdracht van hertog Ludovico Sforza in de refter van het Santa Maria delle Grazie, een dominicaner klooster in Milaan.
Het is een afbeelding van een scène uit het Laatste Avondmaal van Jezus zoals beschreven in de Bijbel en het is gebaseerd op Johannes 13:21-26 waarin Jezus aankondigt dat een van zijn twaalf discipelen hem zal verraden. Het fresco is wereldwijd bekend en de opstelling is een iconografisch model. Omdat het niet kan worden verplaatst is het nooit in particulier bezit geweest.
Compositie en betekenis Het fresco meet 460 x 880 cm en is te zien in de eetzaal van het klooster van Santa Maria Delle Grazie in Milaan. Het thema was traditioneel voor eetzalen van kloosters, maar de interpretatie van Leonardo gaf het een veel groter realisme en diepte. De lunetten boven in het fresco zijn beschilderd met het wapen van Sforza. Tegenover het fresco is een ander fresco te zien van de kruisiging, geschilderd door Donato Montorfano. Leonardo begon met het werk aan het Laatste Avondmaal in 1495 en voltooide het in 1498, hoewel hij niet aan één stuk door heeft gewerkt aan het fresco.
In het Laatste Avondmaal worden de reacties van de apostelen weergegeven, toen Jezus zei dat een van hen hem zou verraden. "Zij keken elkaar aan, onzeker, wie hij bedoelde", schrijft de evangelist. Alle twaalf apostelen hebben bij Da Vinci een verschillende reactie op deze aankondiging en verkeren in diverse stadia van woede en schok. Van links naar rechts:
Bartolomeüs, Jakobus de Mindere en Andreas, die samen een groep vormen, zijn verrast. Andreas houdt allebei zijn handen omhoog in het "einde!" gebaar. Voor Bartolomeüs heeft Leonardo zijn eigen gezicht gebruikt. In de voorstudie heeft hij de contouren van zijn gezicht in de rode tekening met zwarte inkt geaccentueerd.
Judas Iskariot vormt samen met Petrus en Johannes een andere groep van drie. Judas zit in de schaduw en kijkt teruggetrokken na het horen van de onthulling van zijn plan. Hij houdt een kleine zak met zilverstukken stevig vast, die hij heeft gekregen voor het verraden van Jezus. Petrus houdt een mes vast, in de tegenovergestelde richting van Jezus gericht, waarschijnlijk vooruitlopend op zijn gewelddadige bescherming van Jezus in Gethsemane. Overeenkomstig het evangelie wenkt hij de jongste apostel Johannes, om aan Jezus te vragen wie hij bedoelt. Volgens sommige bronnen echter, stelt deze figuur Maria Magdalena voor, maar dit is in tegenspraak met de aantekeningen van Leonardo in het onder vermelde manuscript, en met de iconografische traditie van afbeeldingen van het laatste avondmaal.
Thomas, Jacobus de Meerdere en Filippus vormen de volgende groep van drie. Thomas wijst in de lucht. Filippus wijst op zichzelf alsof hij wil zeggen: "Ik ben het toch niet, Heer?" Jacobus de Meerdere (door Da Vinci gelijkend voorgesteld als de broer van Jezus) is verbaasd en spreidt zijn armen.
Mattheüs, Judas Taddeüs en Simon de Zeloot zijn de laatste groep van drie. Zowel Mattheüs als Taddeüs zijn gedraaid in de richting van Simon, waarschijnlijk om een antwoord te krijgen van Simon op hun vraag, wie hij zou bedoelen.
De gebruikte namen zijn algemeen erkend door kunsthistorici. In de 18e eeuw is er een manuscript gevonden met alle namen, hiervoor waren alleen Judas, Petrus, Johannes en Jezus geïdentificeerd.
In overeenstemming met andere afbeeldingen van het laatste avondmaal in die tijd heeft Leonardo de conventie overgenomen om alle personen tijdens het diner aan één kant van de tafel af te beelden, zodat geen van de aanwezigen in de rug wordt aangekeken. Maar hij wijkt opmerkelijk af van die conventie door ook Judas daar te plaatsen, te midden van de andere discipelen, terwijl gewoonlijk Judas tegenover de andere apostelen, aan de andere kant van de tafel, werd gezet. Een andere gewoonte was om alle discipelen, met uitzondering van Judas, te voorzien van een aureool. Leonardo heeft echter voor een meer realistisch en dramatisch effect gekozen door niemand van een aureool te voorzien, maar wel Judas naar achteren leunend in de schaduw weer te geven. Ook creëert hij een realistisch en psychologisch beeld waarin hij probeert te verklaren waarom Judas en Jezus tegelijkertijd het brood pakken, vlak nadat Jezus de voorspelling van het verraad heeft gedaan. Jezus is weergegeven alsof hij het zegt tegen Thomas en Jacobus aan zijn linkerkant, die verschrikt reageren omdat Jezus wijst naar een stuk brood voor hen. Afgeleid door het gesprek tussen Johannes en Petrus steekt Judas zijn hand uit naar een ander stuk brood waar ook Jezus zijn rechterhand naar uitstrekt. Alle perspectieflijnen en ook de lichtval vestigen de aandacht op Jezus.